Lezing 4 mei

Op 4 mei geven René en Jesper Westra een lezing over Anda Kerkhoven in Groningen, tijdens Open Joodse Huizen/Huizen van Verzet. Meer informatie verschijnt op de website van de Stichting Ooorlogs- en Verzetscentrum Groningen.

Postume eer

Anda Kerkhoven (1919-1945) is in Stad en Ommeland op meerdere plekken postuum geëerd. Zo staat ze – samen met Aletta Jacobs – in het Academiegebouw afgebeeld (rechtsboven) op een van de vijf glas-in-lood-gedenkramen, gemaakt door Johan Dijkstra. De Groningse schilder legde Anda, zelf een tekentalent, tijdens haar leven overigens meermaals vast. 

Ook is de ontvangstzaal van het Groninger stadhuis naar haar vernoemd. Hetzelfde geldt voor een planetoïde en het nieuwste onderwijs-gebouw van het UMCG, het Anda Kerkhoven Centre. In het Quintusbos ligt een gedenksteen ter herinnering aan Anda en voor het huis aan de De Ranitzstraat 3A is een Stolperstein geplaatst. 

SCHILDERIJEN: JOHAN DIJKSTRA

Tragisch liefdesverhaal

Veel is er niet bekend over Anda’s studentenleven in Groningen. Wel kwam René en Jesper na publicatie van het boekje een verhaal over haar liefdesleven ter ore, dat eveneens tragisch afliep. Anda zou een relatie hebben gehad met een student die ze kende van haar tekenclub. Hij zou tijdens een vaartochtje op het Leekstermeer uit het bootje zijn gevallen en verdronken. 

Als de jonge studente Anda Kerkhoven op 27 december 1944 thuiskomt in haar huis aan de De Ranitzstraat 3A in Groningen, kijkt ze recht in de lopen van vier geweren. Vier agenten van de Sicherheitsdienst (SD) zijn eerder die avond de woning binnengedrongen, op zoek naar haar. Ze fouilleren haar hardhandig, waarna Anda het toilet in weet te vluchten. Opgesloten in het kleinste kamertje van het huis, eet ze razendsnel een stukje papier op. De onderduikadressen die erop staan verdwijnen in haar maag, nog net voordat de agenten de deur forceren en haar overmeesteren. Anda is verraden.

Geëxecuteerd
Nog geen drie maanden later, op 19 maart 1945, zit ze op de achterbank van een jeep. Het loopt tegen achten in de avond, over ruim drie weken zal Groningen de bevrijding vieren. Maar Anda zal het niet meer meemaken. Drie SD’ers rijden haar de stad uit, naar het Quintusbos bij Glimmen, waar Anda en medepassagier Gerrit Boekhoven op een zandweg moeten uitstappen. Niet lang hierna klinken er vier schoten. De kogels treffen Anda en Gerrit eerst in de rug, dan in de nek. Hun lichamen eindigen in een gat in de grond in het bos. 

Zowel Anda als Gerrit zaten in het verzet. Gerrit als hoofd van groep ‘De Groot’, waar ook Anda zich als student bij had aangesloten. Ze was een pacifist in hart en nieren en bracht bonnen, vervalste persoonsbewijzen en pamfletten rond. Ook hielp ze met het onderbrengen van onderduikers. Anda is de enige vrouwelijke student in Groningen die vanwege haar verzetswerk door de Duitsers werd geëxecuteerd. 

Jonge verzetsvrouw
‘Anda was een heel principiële vrouw,’ zegt René Westra. Samen met zijn zoon Jesper schreef hij het boek Anda Kerkhoven. Een student in het Gronings verzet, dat dit voorjaar verscheen. Net als Anda studeerden de Westra’s in Groningen. René (1950) biologie en Jesper (1992) geschiedenis. In 2018 raakten ze gefascineerd door Anda, nadat René een lezing over haar had bijgewoond in het Academiegebouw. ‘Zo’n jonge verzetsvrouw, geboren in Nederlands-Indië, met zulke mooie ideeën over pacifisme, vegetarisme en natuurbesef, dat vond ik heel bijzonder,’ aldus René. Jesper: ‘Ze wilde koste wat kost geweldloos verzet plegen, dat heeft grote indruk op mij gemaakt.’

Onderbelicht
Hoewel veel verhalen van verzetsstrijders – meestal die van mannen – tot onze collectieve herinneringen zijn gaan behoren, bleef de geschiedenis van Anda lang onderbelicht. Onterecht, vinden René en Jesper, die daarom aan het ijveren sloegen. 

Jesper, als historicus, maakte zijn vader wegwijs in het archiefonderzoek, René stortte zich grotendeels op de tekst, die Jesper weer redigeerde en van de juiste voetnoten voorzag. Zo ontstond een rijkelijk geïllustreerd boekje, dat leest als een bescheiden biografie. Bescheiden, omdat de schrijvers uitsluitend geschreven bronnen tot hun beschikking hadden. René: ‘We hebben helaas geen leeftijdsgenoten kunnen vinden die haar nog hebben gekend.’ 

Kina- en rubberplantage
Anda Kerkhoven wordt op 10 april 1919 geboren tijdens een vakantie in de buurt van Parijs. Haar welvarende ouders zijn de eigenaren van een kina- en rubber-plantage op West-Java. In 1929 gaan ze uit elkaar, Anda groeit op bij haar vader, op de plantage. 

Ook dan al blijkt ze een meisje met principes. Ze wordt al jong vegetariër en is fel tegen dierproeven. Dit brengt haar in de problemen tijdens haar studie geneeskunde aan de Medische Hogeschool van Batavia, waar het snijden in levende dieren een verplicht onderdeel van het curriculum is.

Geneeskunde zonder vivisectie
Alleen in Groningen mag ze geneeskunde studeren zonder dat ze vivisectie hoeft te verrichten. Zodoende vertrekt ze in 1938 naar het noorden, waar ze een kamer vindt boven een fietsenwinkel in de Oude Kijk in ’t Jatstraat.

Als student valt ze op, zowel vanwege haar Aziatische uiterlijk als haar uitgesproken en pacifistische stand-punten. Bij de Sociaal Democratische Studenten Club noemen ze haar ‘onze Eskimo’. René: ‘Ook bij haar studenten-vereniging Magna Pete was ze echt een buitenbeentje.’ Studeren gaat Anda uitstekend af, ze haalt cum laude haar kandidaatsexamen. 

Studentenblad
Anda mengt zich graag in het publieke debat. In het studentenblad waar ze voor schrijft, Der Clercke Cronike, noemt ze de Jodenvervolging in Duitsland ‘een voorbeeld van krankzinnigheid’. Dat haar bijdragen ook op weerstand stuitten, blijkt wel uit de boze reacties op sommige stukken, zoals de keer dat ze de Joden ervan beticht op ‘slinkse wijze’ aan geld te komen, een overlevingsstrategie als gevolg van hun onderdrukking. Verschillende lezers beschuldigen Anda van antisemitisme. 

Stom argument
Jesper: ‘Dit soort antisemitische ideeën waren helaas heel gangbaar in 1938. Bovendien, ze was 19, superjong nog, en enorm beschermd opgevoed. Ze heeft een stom argument gebruikt, waarschijnlijk vanuit de intentie om zich in deze Joodse mensen te verplaatsen. Ik denk dan ook dat we op veel vlakken een voorbeeld aan haar kunnen nemen. Ze handelde naar haar idealen, was bereid ervoor te sterven. Ze verkoos geweldloosheid altijd boven geweld en had compassie voor haar medemens. Ze probeerde zich zelfs te verplaatsen in de vijand.’ Kom daar nu nog maar eens om, bedoelen Jesper en zijn vader maar te zeggen.

Groningen kende in de Tweede Wereldoorlog één vrouwelijke student die vanwege haar daden in het verzet door de Duitsers is gefusilleerd: Anda Kerkhoven. In Anda Kerkhoven. Een student in het Gronings verzet blikken vader en zoon René en Jesper Westra, voormalig RUG-studenten, terug op
haar heldhaftige leven.

TEKST: LIEKE VAN DEN KROMMENACKER