Op avontuur in de hersenen

FOTO: REYER BOXEM

Video: Iris Sommer in de tentoonstelling ‘Brainstorm’ in het Universiteitsmuseum.

Iris Sommer

De bacterie en het brein
De invloed van je darmflora op de gezondheid van je hersenen

€ 17,50, E-book € 7,99

Iris Sommer (1970) studeerde geneeskunde aan de Vrije Universiteit te Amsterdam en promoveerde cum laude aan de Universiteit Utrecht. Als hoogleraar en psychiater was ze verbonden aan het Universitair Medisch Centrum Utrecht. Sinds 2017 is Sommer hoogleraar psychiatrie aan het UMCG. Ze schreef zes populair-wetenschappelijke boeken over de hersenen.

Ironisch genoeg leidden klappen op het hoofd in het verre verleden wel tot belangrijke inzichten over de hersenen, waaraan op de tentoonstelling ook aandacht wordt besteed. ‘De oude Egyptenaren en Grieken dachten dat de hersenen een vulsel of een soort schokdemper waren voor de schedel. Pas veel later werd ontdekt hoe belangrijk de hersenen zijn. In de negentiende eeuw was de Frans arts Paul Pierre Broca een van de eersten die een bepaald gebied in het voorste deel van de hersenen met een bepaalde functie in verband bracht. Als dat gebied schade oploopt, kun je niet goed meer praten. Dat is het gebied van Broca gaan heten. In dezelfde periode heeft de Duitse arts Wernicke een soortgelijk gebied gevonden. Als dat wordt aangedaan, kun je nog wel woorden uitspreken, maar ben je de betekenis kwijt. En in 1909 maakte de Duitse neuroloog Korbinian Brodmann een hersenkaart met 52 gebieden gebaseerd op de architectuur van het hersenweefsel die nog steeds wordt gebruikt.’

Postermuur
Dat de tentoonstelling er is gekomen, is in zekere zin toeval. De aanleiding is de postermuur achterin de expositieruimte. ‘Twee jaar geleden zijn we begonnen met ‘Wetenschap op Woensdag’. Daarbij posten we op de socials op woensdag een illustratie, schilderij of animatie van een student van Academie Minerva waarin een bevinding van een hersenonderzoeker van de RUG wordt uitgebeeld. Daar hebben we inmiddels meer dan vijftig van en we vroegen het Universiteitsmuseum of we die kunstwerken hier mochten exposeren. Dat vonden ze superleuk, maar zij vonden het onderwerp op zichzelf ook heel interessant en wilden er graag een tentoonstelling over maken.’

Dat was koren op de molen van Sommer en haar collega’s. ‘Mariska de Bone is de spil in dit geheel, de creatieve geest achter de tentoonstelling. Zij kan wetenschappelijke informatie, omzetten in iets spannends en fascinerends.’ En dat is precies hoe Sommer na 25 jaar onderzoek nog steeds tegen de hersenen aankijkt. ‘De hersenen zijn grotendeels nog terra incognita. We weten misschien de helft van wat er in het brein allemaal gebeurt. Het blijft me fascineren hoe de hersenen al die functies kunnen vervullen. Dat is een raadsel waarop ik nog steeds met plezier mijn tanden stukbijt.’

Sporten mag dan gezond zijn, boksen en kickboksen zijn dat bijvoorbeeld niet. ‘Je brein is zo zacht als pudding. Daar zit weliswaar de schedel omheen, maar in de schedel kan het behoorlijk hard tegen de zijkant klotsen. Dus kies een sport waarbij je hersenen het niet zo te verduren krijgen.’ Hetzelfde geldt voor alcohol. ‘Comazuipen kost je IQ-punten. Überhaupt is alcohol slecht voor je hersenen, ook al is het maar één glas per dag.’

Ontstekingsremmend dieet
Wat je wel moet doen? Gezond eten bijvoorbeeld. De hersen-darm-as speelt namelijk een belangrijke rol in de gezondheid van het brein. ‘Met name door een anti-inflammatoir dieet, dat is een ontstekingsremmend dieet, met weinig vlees, veel groenten en fruit, en veel volkorenproducten, wordt het immuunsysteem van de hersenen rustiger. Als het immuunsysteem van de hersenen weinig te doen heeft, kan het brein zich beter herstellen, worden er bepaalde groeifactoren afgescheiden en is de doorbloeding van de hersenen beter.’

Bezoekers kunnen in een aantal interactieve installaties spelenderwijs leren hoe het brein werkt. Zoals bij het digitale Whac-A-Mole-spel waarin de speler op een touchscreen plots verschijnende afbeeldingen van hersenen tussen andere plaatjes moet herkennen en aantikken. Na elke speelronde volgt de vraag of het niet nog sneller kan en na drie ronden volgt dan de uitleg over de werking van dopamine als beloningssysteem. ‘We jutten de speler op om zo goed mogelijk te presteren. In de gamingindustrie kunnen ze dat waanzinnig goed. Ze weten precies hoe ze in jouw en mijn brein dopamine kunnen losmaken. Dat zorgt voor een prettig gevoel na een beloning in het spel en zorgt dat je beter scoort, maar vooral dat je die game langer speelt.’

Kwetsbaar
Hoe leerzaam het in dit geval ook is om op een brein te rammen, Sommer wil met de tentoonstelling ook de boodschap meegeven dat je dat in het dagelijkse leven niet moet (laten) doen. ‘Met de tentoonstelling willen we mensen ook meer respect bijbrengen voor hun eigen brein en de kwetsbaarheid ervan. De huidige generatie jongeren moet zich realiseren dat ze misschien wel 90 of 95 zullen worden, dus de hersenen moeten steeds langer mee. Ouder worden is alleen leuk als je hersenen het ook goed blijven doen. Dus moet je goed voor je brein zorgen.’

Een paar uur voor de opening in het Universiteitsmuseum wordt er nog druk gewerkt aan de inrichting van de expositie. Aan het tafeltje op de eerste verdieping waar Iris Sommer enthousiast vertelt over ‘Brainstorm: The Human Brain & Research in Groningen’, dreunen regelmatig de harde klappen, stemmen en breekgeluiden van beneden door. Voordat de tentoonstelling opent zijn er duidelijk nog dingen te doen.

Gezond brein
In de tentoonstelling zijn vier hersenfuncties leidend: willen, waarnemen, denken en doen. ‘Aan de hand daarvan leggen we uit hoe het gezonde brein werkt’, zegt Sommer, die als hoogleraar psychiatrie bij de tentoonstelling betrokken is. Samen met collega-hersenonderzoekers hoogleraar Marie-José van Tol en promovenda Franciska de Beer zorgde ze voor de wetenschappelijke inbreng. ‘De boodschapperstof dopamine komt bijvoorbeeld aan bod. Wat gebeurt er bij te weinig en wat bij te veel dopamine? Ook veelvoorkomende hersenaandoeningen passeren de revue: psychose, depressie en de ziekte van Parkinson. We vertellen wat er bij die aandoeningen in je brein gebeurt en wat de invloed is op willen, waarnemen, denken en doen. Die drie hersenaandoeningen hebben veel gemeen. Een gebrek aan motivatie, richting apathie, kan bijvoorbeeld bij alle drie de aandoeningen voorkomen, net als hallucinaties. Ook daarbij speelt dopamine een rol.’

Wat is de link tussen de darmen en
het brein, hoe werd ontdekt dat de hersenen doen wat ze doen en hoe word je gemotiveerd om in games steeds beter te presteren?
In de tentoonstelling ‘Brainstorm’
in het Universiteitsmuseum leggen
Iris Sommer en twee andere Groningse hersenonderzoekers
dat uit – en meer.

TEKST: BERT PLATZER