FOTO: ANP / SABINE JOOSTEN
FOTO: HENK VEENSTRA
Sofia Marcolini – Faculteit Medische Wetenschappen
‘At times I fancy, Socrates, that anybody can know himself; at other times the task appears to be very difficult.’ (Alcibiades)
STELLING
Daphne Brandenburg (1988) is universitair docent toegepaste ethiek aan de Rijksuniversiteit Groningen. Ze studeerde filosofie aan de Universiteit van Amsterdam en promoveerde aan de Radboud Universiteit Nijmegen op het onderwerp vrije wil en verantwoordelijkheid bij psychiatrische patiënten. Daarna deed ze een postdoc aan Macquarie University in Sydney. Ze is lid van de Young Academy Groningen.
“
‘Wat heeft iemand
nodig om het voortaan
beter te doen?’
TEKST: DORIEN VRIELING / ILLUSTRATIE: VERA POST
Sociale media, fastfood, een lekkere hangbank. Wat wordt het ons moeilijk gemaakt
ons verstandig te gedragen en de dingen te doen die we éigenlijk willen. Volgens filosofe
Daphne Brandenburg hoeven we ons daar niet bij neer te leggen. Met wat hulp kunnen
we onze autonomie versterken.
De mens is lang niet zo autonoom als-ie denkt. Die gedachte is de laatste paar decennia in zwang geraakt, bijvoorbeeld door de bestsellers Wij zijn ons brein van Dick Swaab en Ons feilbare denken van Nobelprijswinnaar Daniel Kahneman. Universitair docent toegepaste ethiek Daphne Brandenburg trekt die boodschap niet in twijfel, maar ze wil vérder kijken, vertelt ze in haar nieuwe huis in Groningen-stad – de muren zijn al okergeel geschilderd, maar Brandenburg is nog omringd door verhuisdozen. ‘Ik wil weten: en nu?’
Klimhal
Ook al weten we dat onze autonomie beperkt is, volgens Brandenburg kunnen we van alles doen om die te versterken. ‘Simpel voorbeeld: ik wil graag drie keer per week naar de klimhal, maar als ik na een werkdag thuiskom is die drempel soms best hoog. Als ik daar van tevoren op inspeel en mijn sportkleren in de hal leg, is de kans veel groter dat ik ga, dan als ik eerst naar boven moet om ze uit de kast te pakken.’
Ieder mens is tegenstrijdig, weet ze: er zit een discrepantie tussen wat we ten diepste willen – bijvoorbeeld regelmatig sporten – en wat we op bepaalde momenten geneigd zijn te doen – op de bank hangen met een zak chips. We kunnen in ons dagelijks leven allerlei trucjes toepassen om te zorgen dat we meer geneigd zijn om dat te doen wat aansluit bij onze waarden. Dat geldt niet alleen voor de individuele mens in zijn privéleven, maar ook voor hoe we de maatschappij inrichten.
Nudges
Die trucjes worden ook wel nudges genoemd, letterlijk: porren. Duwtjes in de goede richting. ‘Richard Thaler en Cass Sunstein, twee wetenschappers, schreven het boek Nudge. Hun gedachte is dat je de maatschappij meer kan vormgeven naar wat de meeste mensen wenselijk vinden, door nudges toe te passen. Je wordt niet gedwongen om iets te doen, maar je omgeving wordt iets anders ingericht, op zo’n manier dat je net wat meer geneigd bent om te doen wat gezond voor je is, of wat goed is voor de samenleving. Zij noemen het wijzigingen in de ‘keuze-architectuur’. Ik vind het een veelbelovende manier van denken.’
Sociale media ontgiften
Een voorbeeld van waar het toepasbaar is? Sociale media. Brandenburg publiceerde in december een artikel in NRC met de titel ‘Een totaalverbod hoeft niet: sociale media kunnen ontgift worden.’ Net als bij sporten is er bij sociale media een verschil tussen wat de meeste mensen het liefste zouden willen en wat ze vaak doen, en ook hier geldt dat het moeilijk is om autonoom de ‘juiste’, meest gezonde beslissing te nemen. Zeker voor jongeren. ‘Maar je hoeft sociale media niet te verbieden, als je ze kunt inrichten op een manier die beter overeenstemt met waardevol gebruik. Bijvoorbeeld door ‘de huidige automatische blootstelling aan verslavende algoritmes alleen mogelijk te maken bij expliciete instemming.’ Er is nog steeds vrije keuze: wie dat wil, kan kiezen voor de algoritmes, maar de standaard-instelling is dat ze uit staan en zo worden we niet gedachteloos overgeleverd aan onze onbewuste neigingen.
Filosofenkaart
Aantrekkelijk vooruitzicht voor iedereen die veel meer tijd op Instagram, TikTok of LinkedIn doorbrengt dan hij of zij eigenlijk zou willen. Maar hoe realistisch is zo’n vorm van regulering? Brandenburg schrijft dat het ‘nodig tijd’ is ‘om Big Tech te begrenzen’, maar willen of kunnen overheden dat wel? ‘Dat vind ik heel lastig. Bij die vraag is het veilig om de filosofenkaart te trekken: ik onderzoek alleen. Hoe we het kunnen bereiken, daar ga ik niet over’
Die ‘filosofenkaart’ trekt ze niet om zich er makkelijk van af te maken, zegt ze, dit is nou juist wat haar vak zo boeiend en relevant maakt: dat ze de dingen van een afstandje kan bekijken. ‘Volgens mij is de waarde van de filosofie dat je even nadenkt: hoe vinden we nou eigenlijk dat het zou moeten zijn? Los van praktische haalbaarheid.’
Verwijtbaar of excuseerbaar
Als mensen minder autonoom zijn dan we dachten, zijn ze dan ook minder verantwoordelijk? ‘Er wordt door de omgeving vaak gedacht in verwijtbaarheid versus excuseerbaarheid, als iemand iets doet wat ongewenst is, zoals een kind dat pest, of een leidinggevende die regelmatig tegen zijn werknemers schreeuwt ,’ zegt Brandenburg.... Als iemand verwijtbaar is, had hij beter kunnen weten, en verdient diegene verwijt en straf. Als iemand excuseerbaar is - bijvoorbeeld omdat hij nog maar een kind is, of uit een cultuur met andere gebruiken, de controle kwijt was, het niet zo bedoelde – dan niet.’
Maar er wordt vaak veel nadruk gelegd op die twee begrippen, vindt Brandenburg, en daardoor lijkt het alsof iemand iets verwijten of hem excuseren onze enige twee opties zijn. Die keuze is een false dilemma, zegt Brandenburg, want het is geen of-of. Bovendien is er een derde optie: de nurturing stance, een bepaalde vorm van autonomie versterken waar Brandenburgs huidige onderzoek over gaat.
Nurturing stance
‘De nurturing stance is een alternatieve manier van kijken naar een conflict. Of iemand nu verwijtbaar of excuseerbaar is of niet, waar het om gaat is: hoe kun je die persoon in de toekomst meer verantwoordelijk maken? Wat heeft diegene nodig om het voortaan beter te doen, om voortaan meer autonoom en verantwoordelijk te handelen?’ Ze noemt het een ‘meer bemoedigende, ontwikkelingsgerichte houding’, waarmee je de bal legt bij degene die iets heeft gedaan wat schadelijk of oneerlijk was: diegene wordt aangemoedigd om vanuit autonomie te handelen, en tegelijkertijd probeer je diegene daarbij de benodigde ondersteuning te bieden.
Wanneer is iemand eigenlijk autonoom? Maken we nog wel autonome keuzes wanneer we iets pas doen door een nudge, doordat iets in de buitenwereld ons die kant op stuurt? Brandenburg denkt er pragmatisch over. Ze ziet autonomie als: handelen naar je waarden, ook als je daar een trucje voor nodig hebt. ‘Het is niet nodig elk moment van de dag je keuzes weloverwogen te maken. Nudges maken je niet lui, ze zorgen er alleen voor dat je je energie in iets anders kunt steken dan in al je dagelijkse keuzes. Als je niet de hele tijd wordt afgeleid door meldingen op sociale media waar je eigenlijk niet op wil reageren, heb je meer tijd en energie om plannen te maken voor het weekend.’
Sofia Marcolini – Faculteit Medische Wetenschappen
‘At times I fancy, Socrates, that anybody can know himself; at other times the task appears to be very difficult.’ (Alcibiades)
STELLING
FOTO: REYER BOXEM
Daphne Brandenburg (1988) is universitair docent toegepaste ethiek aan de Rijksuniversiteit Groningen. Ze studeerde filosofie aan de Universiteit van Amsterdam en promoveerde aan de Radboud Universiteit Nijmegen op het onderwerp vrije wil en verantwoordelijkheid bij psychiatrische patiënten. Daarna deed ze een postdoc aan Macquarie University in Sydney. Ze is lid van de Young Academy Groningen.
“
‘Er is veel te optimistisch voorgesteld wat bezuinigd kon worden’
De mens is lang niet zo autonoom als-ie denkt. Die gedachte is de laatste paar decennia in zwang geraakt, bijvoorbeeld door de bestsellers Wij zijn ons brein van Dick Swaab en Ons feilbare denken van Nobelprijswinnaar Daniel Kahneman. Universitair docent toegepaste ethiek Daphne Brandenburg trekt die boodschap niet in twijfel, maar ze wil vérder kijken, vertelt ze in haar nieuwe huis in Groningen-stad – de muren zijn al okergeel geschilderd, maar Brandenburg is nog omringd door verhuisdozen. ‘Ik wil weten: en nu?’
Klimhal
Ook al weten we dat onze autonomie beperkt is, volgens Brandenburg kunnen we van alles doen om die te versterken. ‘Simpel voorbeeld: ik wil graag drie keer per week naar de klimhal, maar als ik na een werkdag thuiskom is die drempel soms best hoog. Als ik daar van tevoren op inspeel en mijn sportkleren in de hal leg, is de kans veel groter dat ik ga, dan als ik eerst naar boven moet om ze uit de kast te pakken.’
Ieder mens is tegenstrijdig, weet ze: er zit een discrepantie tussen wat we ten diepste willen – bijvoorbeeld regelmatig sporten – en wat we op bepaalde momenten geneigd zijn te doen – op de bank hangen met een zak chips. We kunnen in ons dagelijks leven allerlei trucjes toepassen om te zorgen dat we meer geneigd zijn om dat te doen wat aansluit bij onze waarden. Dat geldt niet alleen voor de individuele mens in zijn privéleven, maar ook voor hoe we de maatschappij inrichten.
Nudges
Die trucjes worden ook wel nudges genoemd, letterlijk: porren. Duwtjes in de goede richting. ‘Richard Thaler en Cass Sunstein, twee wetenschappers, schreven het boek Nudge. Hun gedachte is dat je de maatschappij meer kan vormgeven naar wat de meeste mensen wenselijk vinden, door nudges toe te passen. Je wordt niet gedwongen om iets te doen, maar je omgeving wordt iets anders ingericht, op zo’n manier dat je net wat meer geneigd bent om te doen wat gezond voor je is, of wat goed is voor de samenleving. Zij noemen het wijzigingen in de ‘keuze-architectuur’. Ik vind het een veelbelovende manier van denken.’
Sociale media ontgiften
Een voorbeeld van waar het toepasbaar is? Sociale media. Brandenburg publiceerde in december een artikel in NRC met de titel ‘Een totaalverbod hoeft niet: sociale media kunnen ontgift worden.’ Net als bij sporten is er bij sociale media een verschil tussen wat de meeste mensen het liefste zouden willen en wat ze vaak doen, en ook hier geldt dat het moeilijk is om autonoom de ‘juiste’, meest gezonde beslissing te nemen. Zeker voor jongeren. ‘Maar je hoeft sociale media niet te verbieden, als je ze kunt inrichten op een manier die beter overeenstemt met waardevol gebruik. Bijvoorbeeld door ‘de huidige automatische blootstelling aan verslavende algoritmes alleen mogelijk te maken bij expliciete instemming.’ Er is nog steeds vrije keuze: wie dat wil, kan kiezen voor de algoritmes, maar de standaard-instelling is dat ze uit staan en zo worden we niet gedachteloos overgeleverd aan onze onbewuste neigingen.
Filosofenkaart
Aantrekkelijk vooruitzicht voor iedereen die veel meer tijd op Instagram, TikTok of LinkedIn doorbrengt dan hij of zij eigenlijk zou willen. Maar hoe realistisch is zo’n vorm van regulering? Brandenburg schrijft dat het ‘nodig tijd’ is ‘om Big Tech te begrenzen’, maar willen of kunnen overheden dat wel? ‘Dat vind ik heel lastig. Bij die vraag is het veilig om de filosofenkaart te trekken: ik onderzoek alleen. Hoe we het kunnen bereiken, daar ga ik niet over’
Die ‘filosofenkaart’ trekt ze niet om zich er makkelijk van af te maken, zegt ze, dit is nou juist wat haar vak zo boeiend en relevant maakt: dat ze de dingen van een afstandje kan bekijken. ‘Volgens mij is de waarde van de filosofie dat je even nadenkt: hoe vinden we nou eigenlijk dat het zou moeten zijn? Los van praktische haalbaarheid.’
Verwijtbaar of excuseerbaar
Als mensen minder autonoom zijn dan we dachten, zijn ze dan ook minder verantwoordelijk? ‘Er wordt door de omgeving vaak gedacht in verwijtbaar-heid versus excuseerbaarheid, als iemand iets doet wat ongewenst is, zoals een kind dat pest, of een leidinggevende die regelmatig tegen zijn werknemers schreeuwt ,’ zegt Brandenburg.... Als iemand verwijtbaar is, had hij beter kunnen weten, en verdient diegene verwijt en straf. Als iemand excuseerbaar is - bijvoorbeeld omdat hij nog maar een kind is, of uit een cultuur met andere gebruiken, de controle kwijt was, het niet zo bedoelde – dan niet.’
Maar er wordt vaak veel nadruk gelegd op die twee begrippen, vindt Brandenburg, en daardoor lijkt het alsof iemand iets verwijten of hem excuseren onze enige twee opties zijn. Die keuze is een false dilemma, zegt Brandenburg, want het is geen of-of. Bovendien is er een derde optie: de nurturing stance, een bepaalde vorm van autonomie versterken waar Brandenburgs huidige onderzoek over gaat.
Nurturing stance
‘De nurturing stance is een alternatieve manier van kijken naar een conflict. Of iemand nu verwijtbaar of excuseerbaar is of niet, waar het om gaat is: hoe kun je die persoon in de toekomst meer verantwoordelijk maken? Wat heeft diegene nodig om het voortaan beter te doen, om voortaan meer autonoom en verantwoordelijk te handelen?’ Ze noemt het een ‘meer bemoedigende, ontwikkelingsgerichte houding’, waarmee je de bal legt bij degene die iets heeft gedaan wat schadelijk of oneerlijk was: diegene wordt aangemoedigd om vanuit autonomie te handelen, en tegelijkertijd probeer je diegene daarbij de benodigde ondersteuning te bieden.
Wanneer is iemand eigenlijk autonoom? Maken we nog wel autonome keuzes wanneer we iets pas doen door een nudge, doordat iets in de buitenwereld ons die kant op stuurt? Brandenburg denkt er pragmatisch over. Ze ziet autonomie als: handelen naar je waarden, ook als je daar een trucje voor nodig hebt. ‘Het is niet nodig elk moment van de dag je keuzes weloverwogen te maken. Nudges maken je niet lui, ze zorgen er alleen voor dat je je energie in iets anders kunt steken dan in al je dagelijkse keuzes. Als je niet de hele tijd wordt afgeleid door meldingen op sociale media waar je eigenlijk niet op wil reageren, heb je meer tijd en energie om plannen te maken voor het weekend.’
Er wordt gesproken over ‘het ravijnjaar’: vanaf 2026 zitten gemeenten met een flink geldtekort.
De oorzaak hiervan zijn bezuinigingen door kabinet Rutte-IV. Maarten Allers snapt nog steeds niet hoe dat besluit ooit is ontstaan. En de gevolgen zijn groot.
TEKST: DORIEN VRIELING / ILLUSTRATIE: VERA POST